Tiêu hóa không chỉ là quá trình chuyển hóa thức ăn mà còn là một hoạt động chịu ảnh hưởng sâu sắc từ trạng thái tinh thần của chúng ta. Khi bạn bị căng thẳng – dù là vì công việc, lo âu, hay mất ngủ – hệ tiêu hóa gần như luôn là một trong những “nạn nhân” đầu tiên.
Vậy cơ chế nào khiến căng thẳng làm suy giảm chức năng tiêu hóa? Câu trả lời nằm ở mối liên hệ chặt chẽ giữa não bộ, hormone, thần kinh và ruột – một hệ thống được gọi là trục não–ruột (gut–brain axis).
1. Căng thẳng làm rối loạn tín hiệu giữa não và ruột
Não và ruột “giao tiếp” với nhau thông qua hệ thần kinh phó giao cảm (đặc biệt là dây thần kinh phế vị), hormone và hệ vi sinh vật đường ruột. Khi bạn căng thẳng, hệ thần kinh giao cảm được kích hoạt để giúp bạn phản ứng nhanh với các yếu tố nguy hiểm đang hoặc có thể xảy ra. Trong trạng thái này:
- Máu được ưu tiên dồn đến tim, phổi và cơ bắp,
- Ruột bị “cắt giảm” lượng máu, dẫn đến giảm nhu động ruột và giảm tiết enzyme tiêu hóa.
Điều này khiến thức ăn lưu lại lâu hơn trong dạ dày, đầy hơi, khó tiêu hoặc thậm chí gây táo bón.
2. Cortisol và các hormone căng thẳng ảnh hưởng tới ruột
Khi căng thẳng kéo dài, cơ thể giải phóng nhiều cortisol, là một hormone do tuyến thượng thận tiết ra. Cortisol làm thay đổi hoạt động của hệ miễn dịch và gây viêm âm ỉ tại thành ruột. Nó cũng làm suy yếu hàng rào bảo vệ quan trọng của ruột, dẫn đến một tình trạng mà các phân tử “không mong muốn” có thể thấm qua niêm mạc ruột đi vào máu. Khi hệ miễn dịch tiếp xúc lặp đi lặp lại với một phân tử lạ trong thực phẩm (ví dụ, gluten, casein…), nó có thể:
– Tạo kháng thể IgG hoặc IgE, dẫn đến dị ứng thực phẩm, hoặc nhạy cảm với thực phẩm. Sau khi ăn thường đầy hơi, mệt mỏi, thậm chí đau bụng.
– Kích hoạt tế bào miễn dịch và giải phóng các chất hoá học gây viêm toàn thân. Cơ thể bạn sẽ trong trạng thái viêm nhẹ mãn tính khiến bạn cảm thấy mệt mỏi không rõ lý do, đau đầu nhẹ, thiếu năng lượng.
3. Stress làm mất cân bằng hệ vi sinh vật đường ruột
Vi khuẩn có lợi trong ruột đóng vai trò quan trọng trong việc:
- Phân giải thức ăn,
- Tổng hợp vitamin,
- Bảo vệ thành ruột,
- Điều hòa miễn dịch.
Tuy nhiên, căng thẳng làm giảm số lượng và sự đa dạng của các lợi khuẩn như Lactobacillus và Bifidobacterium, đồng thời tạo điều kiện cho vi khuẩn có hại phát triển. Hệ quả là hệ tiêu hoá hoạt động kém hiệu quả, tăng nguy cơ viêm nhiễm và rối loạn tiêu hoá chức năng.
4. Hệ tiêu hóa phản ứng mạnh với cảm xúc tiêu cực
Hệ thần kinh ruột – được mệnh danh là “bộ não thứ hai” – có thể hoạt động độc lập với não bộ, nhưng nó cực kỳ nhạy cảm với cảm xúc. Những cảm xúc như lo lắng, tức giận, trầm cảm đều có thể kích hoạt co thắt ruột bất thường, gây ra tiêu chảy hoặc đau bụng.
Trong các nghiên cứu lâm sàng, người bị hội chứng ruột kích thích (IBS) thường có mức độ lo âu và stress cao hơn đáng kể so với người bình thường.
Kết luận
Căng thẳng là một yếu tố sinh lý – tâm lý có ảnh hưởng sâu rộng đến sức khỏe đường ruột. Nó làm giảm nhu động ruột, gây mất cân bằng vi khuẩn có lợi, làm rối loạn bài tiết enzyme và có thể dẫn đến viêm mạn tính ở thành ruột. Từ đó, các triệu chứng như đầy hơi, khó tiêu, đau bụng hoặc táo bón trở thành hệ quả tất yếu.
Giải pháp không chỉ nằm ở chế độ ăn uống lành mạnh, mà còn ở việc quản lý căng thẳng thông qua giấc ngủ đầy đủ, thể dục đều đặn, thiền định hoặc yoga. Một hệ tiêu hóa khỏe mạnh không thể tách rời một tinh thần bình an.
